ชีวิตที่หลากหลายใต้เงาเขื่อนศรีนครินทร์ มหัศจรรย์ธรรมชาติแห่งกาญจนบุรี
16 June 2025” เพราะทุกชีวิต.. ล้วนมีสิทธิ์ที่จะดำรงอยู่บนโลกใบนี้ “
แสงสีทองของพระอาทิตย์ยามเย็นสาดส่องกระทบผืนน้ำกว้างใหญ่ เกิดเป็นประกายระยิบระยับดั่งผืนผ้าไหมทอแสง ขณะที่เสียงนกร้องก้องกังวานแว่วมาจากแนวป่าเขียวขจีที่โอบล้อมรอบเขื่อนศรีนครินทร์ ดินแดนมหัศจรรย์แห่งกาญจนบุรี สถานที่ซึ่งธรรมชาติและการสร้างสรรค์ของมนุษย์ผสานเข้าด้วยกันได้อย่างลงตัว
หลายคนอาจรู้จัก เขื่อนศรีนครินทร์ ในฐานะสถานที่ท่องเที่ยวยอดนิยม จุด Check-in สุดฮิตที่มีแนวสันเขื่อนทอดยาวตัดกับภูเขาลูกใหญ่ เป็นภาพความงดงามที่ชวนให้คนหลั่งไหลมาเยือนไม่ขาดสาย แต่น้อยคนนักที่จะทราบว่า เบื้องหลังภาพเขื่อนอันงดงามนี้ คือบทสนทนาอันลึกซึ้งระหว่างมนุษย์กับธรรมชาติที่ดำเนินมาอย่างยาวนาน
เขื่อนศรีนครินทร์ มิได้เป็นเพียงเขื่อนอเนกประสงค์แห่งแรกของโครงการพัฒนาลุ่มน้ำแม่กลอง ประเภทหินถมแกนดินเหนียวที่สามารถกักเก็บน้ำได้มากที่สุดในประเทศไทย แต่ยังเป็นเหมือนสะพานเชื่อมอดีตกับปัจจุบัน ระหว่างความเจริญกับธรรมชาติ ที่นอกจากจะช่วยเสริมระบบชลประทาน บรรเทาอุทกภัย และมีผลพลอยได้ในการผลิตกระแสไฟฟ้า แล้วยังเป็นแหล่งกำเนิดระบบนิเวศที่เปี่ยมไปด้วยชีวิต
สายน้ำแห่งชีวิต
ผืนน้ำกว้างใหญ่ที่ทอดตัวไปจนสุดสายตา อาจเป็นเพียงทัศนียภาพอันงดงามสำหรับนักท่องเที่ยว แต่แท้จริงแล้วนั่นคือ “สายน้ำแห่งชีวิต” ที่หล่อเลี้ยงสรรพสิ่งนับล้านล้านชีวิต ตั้งแต่สิ่งมีชีวิตเล็ก ๆ ไปจนถึงปลาน้ำจืดนานาชนิดที่แหวกว่ายไปมาใต้ผิวน้ำ เสียงกบร้องประสานกันเป็นบทเพลงธรรมชาติ เหล่านี้คือตัวชี้วัดความสมบูรณ์ของผืนน้ำอันกว้างใหญ่แห่งนี้ ที่เป็นแหล่งดึงดูดสัตว์ป่านานาชนิดให้มาเยือนอย่างไม่ขาดสาย
ดินแดนแห่งความหลากหลายทางชีวภาพ
ด้วยความอุดมสมบูรณ์ของธรรมชาติที่ทำให้เขื่อนศรีนครินทร์เป็นบ้านของนกนานาชนิด ทั้งนกแก๊กที่บินพาดผ่านเหนือน้ำ นกเค้าโมงที่ส่งเสียงร้องในยามค่ำคืน นกกระแตหาดที่เดินเล่นบนชายหาดริมเขื่อน ไปจนถึงนกขุนแผน นกตะขาบทุ่ง นกแซงแซว และนกปรอดเหลืองหัวจุกที่ส่งเสียงร้องเจื้อยแจ้วในแมกไม้
แต่ละชีวิตที่โบยบินอยู่บนท้องฟ้า ล้วนมีบทบาทสำคัญในการรักษาสมดุลของระบบนิเวศ บางชนิดช่วยแพร่กระจายเมล็ดพันธุ์พืช บางชนิดควบคุมประชากรแมลง ทุกชีวิตล้วนเชื่อมโยงกันเป็นสายใยแห่งชีวิตที่ซับซ้อนและน่าทึ่ง เสียงร้องของนกนานาชนิดที่ก้องกังวานไปทั่วบริเวณเขื่อน ที่นอกจากสร้างความเพลิดเพลินให้กับผู้มาเยือน ยังเป็นเสียงบอกเล่าถึงความสมบูรณ์ของธรรมชาติที่ยังคงดำรงอยู่
” นกแก๊ก บินวนบนฟ้า ก่อนจะบินโฉบตัวลงมาใกล้ ๆ “
ป่าใหญ่ที่ยังมีชีวิต
ท่ามกลางความเขียวขจีของป่าไม้ที่โอบล้อมเขื่อนศรีนครินทร์ ไม่เพียงแต่ให้ความร่มรื่นและทัศนียภาพอันงดงาม แต่ยังเป็นบ้านของสัตว์ป่านานาชนิด อีกด้วยใครจะเชื่อว่า ป่าลึกที่ไม่ห่างจากเขื่อนนัก ยังมีช้างป่าเดินผ่านไปมา และบางครั้งเราอาจได้ยินข่าวการพบเห็นเสือโคร่งที่ลงมาหาแหล่งน้ำดื่ม ภาพเหล่านี้ไม่ใช่เรื่องเล่าในนิทาน แต่เป็นความจริงที่ยังคงเกิดขึ้นในผืนป่าแห่งนี้
สมดุลระหว่างการพัฒนาและการอนุรักษ์
ปัจจัยในการอนุรักษ์ให้ยั่งยืนนั้น สังคมและชุมชนก็เป็นส่วนสำคัญในการขับเคลื่อน จึงต้องสร้างความสมดุลทั้งการพัฒนาและการอนุรักษ์ควบคู่กันไป ซึ่ง กฟผ. ให้ความสำคัญทั้งการอนุรักษ์ฟื้นฟูป่าต้นน้ำลำธารและป่าชุมชน พร้อมปลุกจิตสำนึกด้านสิ่งแวดล้อมให้กับชุมชน ตามศาสตร์พระราชาเรื่องการสร้างฝายและการปลูกป่าในบริเวณรอบอ่างเก็บน้ำและโรงไฟฟ้า นอกจากนี้ยังได้สร้างทีมจิตอาสาสำหรับการป้องกันและดับไฟป่าร่วมกับชุมชน โดยเขื่อนศรีนครินทร์มีทีมงาน “เหยี่ยวไฟ” ที่พร้อมปฏิบัติการเมื่อเกิดไฟป่า
สร้างสมดุลระหว่าง “การพัฒนา” และ “การอนุรักษ์”
ควบคู่กันไป
นอกจากนั้นยังมีการพัฒนาชุมชนอย่างต่อเนื่อง ทั้งการจัดทำแผนที่ชุมชน การศึกษาประวัติศาสตร์ชุมชน เพื่อทำความเข้าใจสภาพเดิมของชุมชนและความถนัดในการประกอบอาชีพดั้งเดิม ซึ่งจะเป็นพื้นฐานสำหรับการพัฒนาอาชีพ การค้นหาปราชญ์ชาวบ้าน เพื่อระบุศักยภาพของผู้รู้ในหมู่บ้านและนำมาต่อยอดให้ชุมชน ซึ่งจากข้อมูลที่เก็บรวบรวม จะมีการทำแผนพัฒนาอาชีพที่เหมาะสมกับศักยภาพของแต่ละชุมชน เพื่อนำไปสู่การพัฒนาที่ยั่งยืน ต่อยอดจากอาชีพดั้งเดิมด้านการเกษตร รวมถึงการพัฒนาสิ่งแวดล้อมให้มีทรัพยากรธรรมชาติที่อุดมสมบูรณ์ เพื่อสร้างสมดุลระหว่างการพัฒนาและการอนุรักษ์ควบคู่กันไป
เขื่อนศรีนครินทร์ ไม่เพียงเป็นตัวอย่างของการพัฒนาที่มนุษย์สร้างขึ้น แต่ยังเป็นบทเรียนสำคัญของการอยู่ร่วมกัน ระหว่างการพัฒนาและการอนุรักษ์ธรรมชาติ ในขณะที่เขื่อนช่วยสร้างประโยชน์มากมายทั้งในด้านการเกษตร การป้องกันน้ำท่วม และการผลิตไฟฟ้า แต่ในอีกด้านหนึ่ง ความพยายามในการอนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพก็มีความสำคัญไม่แพ้กัน จนเป็นที่มาแห่ง โครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชอันเนื่องมาจากพระราชดำริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี
โครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืช : ความร่วมมือเพื่ออนาคตแห่งความหลากหลายทางชีวภาพ
ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2503 พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ได้ทรงวางรากฐานแห่งการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ และความหลากหลายทางชีวภาพด้วยพระปรีชาญาณที่เหนือกาลเวลา ทรงเล็งเห็นถึงความจำเป็นเร่งด่วนในการรักษาพันธุกรรมพืชไว้เพื่อคนรุ่นหลัง
การสานต่อพระราชปณิธานอันสูงส่งนี้ได้เกิดขึ้นในปี พ.ศ. 2535 เมื่อสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้โครงการส่วนพระองค์ฯ สวนจิตรลดา ดำเนินการสร้างธนาคารพืชพรรณขึ้นในปี พ.ศ. 2536
ความสำเร็จที่ขยายขอบเขต
โครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชอันเนื่องมาจากพระราชดำริ ฯ ได้พัฒนาเติบโตอย่างต่อเนื่องจนถึงปัจจุบัน โดยได้รับการสนับสนุนจากหน่วยงานต่าง ๆ ทั่วประเทศอย่างกว้างขวาง การขยายตัวของโครงการครอบคลุมพื้นที่ตั้งแต่ในระดับภูมิภาค ไปจนถึงความหลากหลายในแนวทางการดำเนินงานที่สอดคล้องกับสภาพพื้นที่และความต้องการของชุมชนท้องถิ่น ผลสำเร็จที่เกิดขึ้นเป็นประจักษ์พยานถึงคุณค่าและความสำคัญของโครงการต่อการรักษาพันธุ์พืชท้องถิ่นของไทย เพื่อให้เป็นแหล่งกำเนิดของความหลากหลายทางชีวภาพ
การเข้าร่วมของการไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่งประเทศไทย
ด้วยความตระหนักในบทบาทและความรับผิดชอบต่อสังคมและสิ่งแวดล้อม การไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่งประเทศไทย (กฟผ.) ได้เสนอขอพระราชทานพระราชานุญาตเข้าร่วมสนองพระราชดำริในโครงการสำคัญนี้ การได้รับพระราชทานพระราชานุญาตในเดือนพฤษภาคม พ.ศ. 2548 นับเป็นเกียรติประวัติและจุดเริ่มต้นของการมีส่วนร่วมในภารกิจอันสำคัญยิ่ง
กฟผ. ได้กำหนดวิสัยทัศน์ที่ชัดเจนคือ “อนุรักษ์ทรัพยากรป่ารอบเขื่อนโรงไฟฟ้าอย่างเห็นคุณและรู้ค่า” โดยขยายการดำเนินงานครอบคลุมพื้นที่ 18 แห่งทั่วประเทศ รวมเนื้อที่กว่า 22,252 ไร่ การดำเนินงานในพื้นที่ขนาดใหญ่นี้สะท้อนถึงความมุ่งมั่นในการสร้างสมดุลระหว่างการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานด้านพลังงานกับการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม
เบื้องหลังเขื่อนที่ยิ่งใหญ่ … คือหัวใจที่ยังเต้นร่วมกับธรรมชาติ
การเดินทางแห่งการเรียนรู้
เขื่อนศรีนครินทร์ จึงมิใช่เพียงสถานที่ท่องเที่ยวหรือแหล่งผลิตไฟฟ้า แต่เป็นห้องเรียนธรรมชาติขนาดใหญ่ที่ปกปักรักษาทรัพยากรในพื้นที่กว่า 1,000 ไร่ เปิดโอกาสให้ทุกคนได้เรียนรู้และเข้าใจถึงความสำคัญของการอนุรักษ์เพื่อคงไว้ซึ่งความหลากหลายทางชีวภาพ
หากคุณได้มีโอกาสมาเยือนเขื่อนศรีนครินทร์ ขอเชิญชวนให้คุณลองมองเห็นมากกว่าภาพความงดงามของสันเขื่อนและผืนน้ำ ลองเงี่ยหูฟังเสียงนกร้อง ลองสังเกตสิ่งมีชีวิตเล็ก ๆ ที่เคลื่อนไหวอยู่รอบตัว และลองเข้าใจถึงความสำคัญของสิ่งมีชีวิตทุกชนิดที่ร่วมกันสร้างความสมดุลให้กับระบบนิเวศ
และอีกไม่นานเกินรอ คุณจะได้มีโอกาสเรียนรู้เพิ่มเติมเกี่ยวกับความหลากหลายทางชีวภาพที่ ศูนย์การเรียนรู้ กฟผ. เขื่อนศรีนครินทร์ (ราชานุรักษ์) ที่กำลังปรับปรุงใหม่ เตรียมตัวพบกับความความตื่นตาตื่นใจ ที่จะเปิดโลกแห่งการเรียนรู้เกี่ยวกับระบบนิเวศและความหลากหลายทางชีวภาพ
เขื่อนศรีนครินทร์ อีกหนึ่งหมุดหมายที่ไม่ควรพลาด ที่จะทำให้คุณได้สัมผัสกับความมหัศจรรย์ของธรรมชาติอย่างแท้จริง ดินแดนแห่งชีวิตนานาชนิดอยู่ร่วมกันอย่างกลมกลืน ภายใต้การดูแลและอนุรักษ์ของมนุษย์ ในยุคที่ความหลากหลายทางชีวภาพกำลังถูกคุกคามและลดน้อยลงในหลายพื้นที่ของโลก เขื่อนศรีนครินทร์ยังคงยืนหยัดเป็นตัวอย่างของการอยู่ร่วมกันระหว่างการพัฒนาและการอนุรักษ์ เป็นความหวังและแรงบันดาลใจให้เราทุกคนได้ตระหนักถึงคุณค่าของทุกชีวิตบนโลกใบนี้